نقش خانواده درماني در كاهش اضطراب

امتحان چیست؟
امتحان یا آزمون عملی است که به وسیله آن افراد مختلف غربال و درجه بندی می شوند و افرادی که بهتر باشند برای منظور خاصی انتخاب می گردند.

اضطراب امتحان چیست؟
حالت ناخوشایندی است که در هنگام اجرای امتحان به صورت های مختلفی از درجات کم تا شدید در فرد به وجود می آید و می تواند هم نقش مثبت در موقعیت فرد داشته باشد و هم می تواند نقش منفی در موقعیت فرد بر جای گذارد.
-
اثرات مثبت اضطراب امتحان :
حقیقت این است که میزان کمی از تنش و فشارهای ضعیف روانی همراه با انگیزه مثبت برای پیشرفت در زندگی لازم است . اگر هیچگونه تنش و استرسی نداش باشیم ؛ممکن است برای امتحان تلاش نکنیم.هر چه آرزوها و اهداف بزرگتری داشته باشیم میزان اضطراب ما نیز ممکن است بیشتر باشد امًا تا حدی که مزاحم پیشرفت ما نباشد.
-
اثرات منفی اضطراب امتحان :
اگر میزان تنش و استرس درونی از حد معینی (که برای هر فرد متفاوت با دیگری است, بگذرد ؛ مانند سدّی بر سر راه فرد  قرار گرفته و مانع تمرکز حواس می شود وخستگی ذهنی و روانی زیادی را به فرد تحمیل می کند . به همین دلیل برای آگاه از اضطراب نا متعادل خود , باید علائم و نشانه های اضطراب را بدانیم.  
-
علائم اضطراب :
علائم اضطراب را به دو دسته تقسیم می کنند:
- فیزیکی: تپش قلب،تنفس سریع، کم اشتهایی یا پر اشتهایی، تهوع، بی خوابی، تکرر ادرار، سرخی صورت، فشارخون، تعریق، لکنت زبان، اسهال یا یبوست، لرزش دست، خستگی، خشکی دهان، سرگیجه.
روانی:  اختلال در حافظه،عدم تمرکز حواس، افکار تکراری ،عصبانیت،گیجی، وحشت ،هیجان زدگی،عدم اعتماد به نفس،شک و دو دلی.
-
راه حل ها و پیشنهاداتی برای رویارویی مشاور با افراد مضطرب :
مراجعین یک مشاور مدرسه جهت درمان اضطراب چه کسانی هستند؟
الف. آدمهای مضطرب در جلسه امنحان با علائم کمتر                                                            
ب . آدمهای مضطرب در جلسه امنحان با علائم شدیدتر                                                                 
ج.مراجعه کنندگان به اتاق مشاوره و متقاضی راه حل برای مشکلشان


تکنیک تلقین مثبت :
در این روش با فرد مضطرب به آرامی صحبت کرده و سؤال می کنیم که آیا درس را خوانده است یا نه ؟ که احتمالاً با جواب مثبت او روبرو خواهیم شد ،سپس از او می خواهیم که با توکل به خداوند آرامش خود را حفظ کند و مطمئن باشد که می تواند در امتحان به راحتی موفق شود و نگران نباشد  و به او توصیه می کنیم که تکنیک خود آرمیدگی را اجرا نماید :
 
تکنیک ایجاد آرامش (خود آرمیدگی):
در این روش به فرد مضطرب می گوئیم آرام باشد و به امتحان فکر نکند ،چشم های خود را ببندد و چند نفس عمیق بکشد و عضلات بدن خود را به ترتیب از پایین به بالا و یا از صورت به پایین و پاها منقبض کند و سپس رها سازد و این عمل را تکرار کند تا علائم اضطراب در او از بین برود و یا کاهش یابد.  

تکنیک آب درمانی: در این روش از فرد مضطرب می خواهیم جلسه امتحان را ترک کرده ،سر و صورت خود را آّب زده چند نفس عمیق در هوای آزاد بکشد و جرعه ای آب سرد بنوشد.  

دارو درمانی : چنانچه علائم شدید اضطراب کاهش نیافت، فرد مضطرب را ترغیب و تشویق می نماییم که هر چه زودتر برای مداوا به پزشک مراجعه نماید و به او در رسیدن به پزشک کمک می نماییم.  

- روشهای مواجهه با مراجعینی که خود برای رفع اضطراب شان به مشاور مراجعه کرده اند :

برای حل مشکل افراد فوق قدمهای زیر پیشنهاد می شود:
الف – مصاحبه با مراجع و بررسی میزان مشکل و دریافت تاریخچه مشکل ، شناخت فرد مشکل دار ،میزان شناخت فرد از خودش، شناخت انتظارات خانواده و مدرسه از او ،پیدا کردن ریشه مشکل مراجع.
ب- اجرای یک تست اضطراب خوب و مورد اطمینان
ج- مشاور باید تصمیم بگیرد با توجه به ویژگی های مراجع با کدام دیدگاه مشاوره ای می تواند مشکل مراجع خود را حل نماید.
دیدگاه هایی که مشاور می تواند با توجه به آنها مشکلات مراجع خود را حل نماید ،عبارتند از :
-استفاده از نظریات و تکنیک های رفتار درمانی
-استفاده از نظریات و تکنیک های عقلانی- عاطفی
- استفاده از نظریات و تکنیک های روانشناسی فردی
-استفاده از نظریات و تکنیک های فرا شناخت  

1. تکنیک هایی که با توجّه به نظریه رفتار درمانی می توان برای از بین بردن اضطراب از آنها استفاده کرد:
الف- تکنیک مواجهه ساختن یا (روش خاموش کردن ) یا (روش تقویت مثبت و منفی) :
می توان با برگزاری امتحان های کوچک و آزمایشی و کم اهمیت در طول سال - که امکان جبران نقاط ضعف برای دانش آموز وجود دارد . میزان اضطراب را در دانش آموزان کاهش داد . اگر دبیران نسبت به وضعیت دانش آموز مضطرب آگاه شوند  و با روشهای فوق آشنا باشند ، می توان با کمک آنها رفتارهای اضطرابی را کاهش داده یا از بین برد.

ب – تکنیک خود آرام سازی یا (متوقف کردن فکر) :
با آموزش روش های ایجاد آرامش و تمرین آن و همچنین با استفاده از خواندن آیاتی از قرآن مجید و یا ادعاهای می توان فکر دانش آموز را از اضطراب منحرف ساخت و یا میزان شدت اضطراب را کاهش داد.

ج – تکنیک الگو سازی یا (آموزش به صورت پله به پله ) یا (روش زنجیره کردن رفتار) :
یکی از نمونه کارهایی را که می توان در این مورد مثال زد، ارائه روشهای صحیح مطالعه، یا استفاده کردن از دانش آموزان موفقّ و روشهای صحیح مطالعاتی آنها است که می تواند بسیاری از مشکلات افراد مضطرب را کاهش دهد .

د- تکنیک مشاوره گروهی :
بهتر است اجرای تکنیک های فوق به صورت گروهی و اگر در حد امکان به صورت مشاوره گروهی انجام پذیرد نتایج  مفیدتری خواهد داشت.

ه- تکنیک های بهداشتی :
توصیه به مراجع برای داشتن یک رژیم غذایی مناسب و استراحت کافی و داشتن یک برنامه مطالعاتی قابل اجرا .

2- تکنیک هایی که با توجّه به نظریه عقلانی – عاطفی می توان برای کاهش اضطراب از آنها استفاده کرد :
معمولاٌ مطابق نظریه عقلانی  - عاطفی مشاور باید در سه زمینه (عاطفی – شناختی –رفتاری) کار کند و سعی کند اثرات اضطراب را در هر سه بعد شخصیتی فرد مضطرب کاهش دهد. برای این کار می توان از تکنیک ها و روشهای زیر استفاده کرد:
الف – تکنیک نابود سازی ،که اجرای آن به طرق زیر امکان پذیر است ( ایفای نقش – مدل سازی – بذله گویی- حساسیت زدایی) برای مثال بعد از مطالعه و مصاحبه مقدماتی احتمالاٌ مشاور متوجّه می شود که بعضی افکار نادرست نسبت به امتحان در مراجع پدید آمده است که آنرا افکار نا مربوط می نامیم ،مثل فاجعه آمیز بودن امتحان – بدبختی در صورت شکست در امتحان که این قسمت مربوط به جنبه شناختی مراجع است و می توان آنرا با ایفای نقش یا مدل سازی یا حساسیت زدایی از بین برد روشهای فوق را می توان در ابعاد شناختی و عاطفی و رفتاری مورد استفاده قرار داد.

ب – روشهای شناختی :
معمولاٌ افراد  مضطرب مشکلاتی از قبیل نداشتن انتظارات منطقی از خود، نداشتن اهداف منطقی در زندگی ،عدم شناخت نسبت به امتحانات ، مختلف دارند که با شناسایی این مشکلات باید شناخت جدیدی زا در مراجع ایجاد کرد .

چ – روشهای عاطفی :
داشتن دیدگاههای خشن نسبت به زندگی ،داشتن دیدگاههای منفی به مدرسه و معلّمین، داشتن دیدگاههای منفی عاطفی نسبت به امتحان، که با روش های بذله گویی یا ایفای نقش و یا مشاوره های گروهی می توان یک احساس لطیف و درک مثبت نسبت به موارد فوق را در مراجع ایجاد کرد تا با یک دیدگاه مثبت نسبت به امتحان روبرو شود.

د: - روشهای رفتاری :
معمولاٌ افراد  مضطرب  از کنترل خود در مواقع اضطراب عاجزند  و این افراد تحت تسلط  صفاتی هستند که در آنها ایجاد شده است ، مثل (کمال گرایی –  نیاز شدید به تأیید شدن – بی توجهی به علائم جسمی و روانی ) باید به فرد آموزش  داده شود ، که صفاتی را کنترل کند که سبب ایجاد اضطراب در او می شود .

3- تکنیک هایی که با توجّه به نظریه روانشناسی فردی می توان اضطراب را کاهش داد :
اجرای تکنیک های زیر در این نظریه توصیه می شود:
الف – ایجاد ارزشهای درست
ب :ارائه تجربه ها
ج : خانواده درمانی
د – مدرسه درمانی
ه- ایفای نقش
و – تعیین تکلیف
-
یکی از مشکلاتی که طبق نظریه فوق مراجع با آن روبروست تعمیم های مطلق است با مراجع که صحبت می کنیم از او بارها می شنویم که همه در امتحان این مشکل را دارند یا اگر قبول نشوم بیچاره می شوم (اهداف نادرست و محال )یا همیشه باید " من از بهترین ها باشم " یا " من هرچه می خوانم فراموش می کنم " (افکار عدم احساس ارزشمندی ) یا (ارزشهای غلط ) .
برای حل مشکلات فوق ما باید با توسل به روشهای فوق مشکل مراجع را حل کنیم ؛نمایش فیلم از زندگی افرادی که توانسته اند به طریقی با مشکلات مبارزه کنند و مشاوره گروهی و تجزیه و تحلیل فیلم می تواند بسیاری از مشکلات مراجعین را درمان سازد . بعضی اوقات مشاوره های خانوادگی و بررسی مشکل با شرکت اعضای خانواده می تواند مشکل را حل نماید . به هر حال ابتکار مشاور باید سبب شود که بهترین راه حل ها را برای مراجع خود انتخاب نماید .
4- استفاده از تکنیک های مراجع محوری که می تواند سبب کاهش اضطراب شود.
پیشنهاد شد که بعد از مراجعه فرد مشکل دار اولین قدم  در درمان مشکل مصاحبه حضوری است ،و مشاورین متبحّر می دانند که اگر مصاحبه خود را بر اساس تکنیک های این نظریه انجام دهند ، بهتر است و زودتر آنها به اهداف خود خواهند رسید. هر چند عملاٌ ما می بینیم که مشاور بعد از مصاحبه و شناخت مشکل ،بهتر است از تکنیک های دیگری هم برای درمان مراجع خود استفاده کند . برای موفقیّت در مصاحبه و حتّی  درمان مشکل اضطراب ، حتماٌ تکنیکهای مراجع محوری را مدّ نظر قرار دهیم که عبارتند از:
١- گوش دادن فعّال
٢ –درک توأم با همفهمی
  ٣- ایجاد رابطه دوستانه
٤- فنون انعکاس 
٥- تشویق به سخن گفتن در باره مشکل
-
5- تکنیک  هایی که با توجه به نظریه فرا شناخت می توان اضطراب را کاهش داد :
آگاهی فراشناختی، به آگاهی فرد از جایی که آنها در فرآیند یادگیری هستند ،اطلاعتشان در باره محتوی آگاهی ، راهبرد های یادگیری شخصی و آنچه فرد انجام می دهد و نیاز به انجام آن دارد ، اشاره می کند ؛ در مجموع می توان گفت ،فرا شناخت موارد زیر را در بر دارد :
الف – آگاهی فرد از دانش ، توانایی ، درک ، باز بینی و مهارت در فرآیند های شناختی.
ب – دانش دیرپا و حقیقی در باره راهکارهای شناختی ، راهبردها، شرایط معمول حافظه فعال  و احساسات خودآگاه مربوط به فرآیندهای شناختی.

تکنیک های مورد استفاده می تواند به صورت های زیر باشد :
- استفاده از تکنیک یادداشت برداری :
با این تکنیک به شخص مضطرب یاد می دهیم که اطلاعات زیر را در هنگام اضطراب یاد داشت برداری کند :
الف – تاریخ ، ساعت ، روز و موقعیّت اضطراب
ب – درجه بندی اضطراب بر اساس مقیاس (١ تا ٥)
ج – ارزیابی خود از موقعیّت (یعنی در آن لحظه  اضطراب چه چیزهایی به خود گفته است)
د-  مهارت مقابله ای که در آن موقعیّت به کار برده است.
ه -  درجه بندی مجدد اضطراب نتایج یاد داشت برداری از تکنیک فوق به شرح زیر می باشد :
الف – برای مقابله با اضطراب به فرد کمک می شود .
ب – روشهای مقابله ای مفید از غیر مفید برای شخص آشکار می شود .
ج – روشهای مقابله ای منظّم می شود .
د – در مراحل بعدی اگر شخص پیشرفت کند یادداشت ها تشویقی برای او می شود .

- تکنیک های دیگری را که می توان به عنوان تکنیک های فراشناختی از آن یاد کرد ، به اعتقاد نویسنده این سطور تکنیک های روان کاوی و روان درمانی است که البته این موارد به مطالعات بیشتری نیاز دارد .

وظایف مشاور قبل از آنکه اضطراب پدید آید  :
امروزه بهترین روشها ، برای مبارزه با مشکلات ،پیشگیری است که استفاده از آن آسانتر و ارزان تر و سریعتر است ، لذا پیشنهاد می شود مشاورین برای پیشگیری از اضطراب امتحان اقدامات زیر را به صورت جلسات سخنرانی ،نوشتن مقالات، مشاوره های گروهی ،مشاوره های خانوادگی ، تهیه برو شورها انجام داده تا از مشکلات اضطراب امتحان جلوگیری شود .
-
راههای پیشگیری از اضطراب امتحان :
برای این کار گروههای مختلفی باید وظایفی را انجام دهند تا برای دانش آموزان چنین مشکلاتی پدید نیاید که عبارتند از :
١- نقش خانواده ها : ایجاد جو عاطفی مناسب ،ایجاد محیط مطالعاتی مناسب ، برنامه استراحت کافی ، تهیه غذای مناسب ، کاهش وظایف خانگی ، کاهش تفریحات ، حذف توقعات بیجا ، حمایت از دانش آموز ، حذف سرزنش ، تعادل در آرمان گرایی و کمال گرایی، حذف رفتارهای وسواسی خانوادگی .
٢ – نقش مدرسه  : اعلام برنامه امتحانی چند هفته قبل ، قرار داد ن فاصله مناسب بین دو امتحان ، عدم تغییر برنامه بعد از اعلام آن  عدم اجرای امتحان با دقت کم ، در نظر گرفتن محیط مناسب برای امتحان ، حذف عوامل مزاحم در جلسه امتحان ، مراقبت صحیح در جلسه امتحان ، عدم برخورد شدید با دانش آموزان خاطی در جلسه امتحان ، عدم گفتگو با دانش آموزان ، ارائه سؤالات به صورت ماشین نویسی شده یا خط خوش.

٣- نقش معلمین : اهمیت این سخن که امتحان مکان انتقام نیست ، نترساندن دانش آموزان از امتحان ، اطمینان دانش آموزان به انتخاب سؤالات از کتاب درسی ، اجرای امتحانات مستمر قبل از امتحان پایانی ، عدم سختگیری های بیش از حد ، اجرای اصول صحیح سؤال نویسی .

٤- نقش دانش آموزان : مطالعه مداوم دروس ، برنامه ریزی درسی و اجرای آن ، تمرکز در هنگام مطالعه ،اجرای اصول صحیح مطالعه ، خواندن درس در طول سال و مرور ان در شب امتحان ، استراحت کافی در شب های امتحان ، پرهیز از منفی گرایی ، ایجاد آرامش شخصی در جلسه امتحان ، اجرای اصول صحیح پاسخگویی به سؤالات امتحانی .
٥ – نقش برنامه ریزان : تربیت معلمین آموزش دیده ، تهیه خزانه سؤالات ، همایش های طرح سؤال ، انتخاب مسئولین و مراقبین و مصححین خوب و با انصاف و کاردان برای اجرای امتحانات .
-
-
منابع و مآخذ مورد استفاده در این مقاله:  
١- شفیع آبادی، عبدالله –  راهنمایی و مشاوره کودک (مفاهیم و کاربردها) – تهران –  سمت-  چاپ چهارم- ١٣٨٢
٢- کدیور، پروین –  روانشناسی تربیتی – تهران – سمت – چاپ چهارم – ١٣٨٢
٣- فولاد چنگ، محبوبه – فرا شناخت و کاربرد آن در مشاوره تحصیلی – فصلنامه پیام مشاور (ضمیمه تربیت – شماره ٧ – تهران دفتر برنامه ریزی امور فرهنگی و مشاوره – چاپ ١٣٨١
٤- غنی آبادی، خدیجه السادات – توجه به احساس خود ارزشمندی در مراجعان در فرآیند مشاوره و روان درمانی – فصلنامه پیام مشاور – شماره ٦ – تهران – اداره کل مشاوره و بهداشت – چاپ ١٣٨٠
٥- زارعی، اقبال – شناخت، فرا شناخت و اضطراب امتحان – فصلنامه رشد مشاور مدرسه- شماره ٥ – تهران – آموزش و پرورش - ١٣٨٥
٦- خاموشی، نادیا – اضطراب بی دلیل – هفته نامه پیک سنجش – شماره ٤٩٧ – تهران – سازمان سنجش آموزش کشور - ١٣٨٥
٧ - درویزه، زهرا – تحصیل فرا شناخت – فصلنامه تربیت – سال چهاردهم شماره ٣ – تهران – وزارت آموزش و پرورش - ١٣٧٧
٨ -  بشیری، ابوالقاسم – اضطراب امتحان، علل پیدایش و راههای درمان – www.aftab.ir
٩- حمیدیان، حمید – نقش خانواده ها در کاهش اضطراب امتحان – www.aftab.ir
١٠- نظری، مرتضی – عوامل موفقیّت در تحصیل – تهران، انتشارات مدرسه – چاپ اول _١٣٨٦
١١- عابدی، محمد رضا و...، پاسخ به سؤالات دانش آموزان در زمینه برنامه،مطالعه وامتحانات – اصفهان – قاصد سحر–  چاپ سوم ١٣٨١